کافه گفتمان دین
جلسه اول با موضوع: نقش و جایگاه دین در آینده ایران
نخستین جلسه «کافه گفتمان» در تاریخ ۶ مرداد ۱۴۰۲ با حضور سخنران مهمان، رضا علیجانی و گروهی از علاقه‌مندان درباره «نقش دین در آینده ایران» در فضای مجازی برگزار شد.
*** نظرات مطرح شده توسط شرکت‌کنندگان در این برنامه نظرات و عقاید شخصی این افراد است و لزوماً بازتاب‌دهنده نظر گفتمان ایران نیست. ***
در ادامه تلاش‌های سایت گفتمان ایران جهت ایجاد فضاهایی برای گفتگو و همفکری در ارتباط با موضوعات و مسائل اجتماعی ایران نشستی در ارتباط با گفتمان دین در فضای جدید «کافه گفتمان» برگزار شد و شرکت‌کنندگان به تبادل نظر و مشورت پرداختند. در این «کافه گفتمان» شرکت‌کنندگان به طرح دیدگاه‌ها و دغدغه‌های خود در اینباره پرداختند که در چشم‌اندازی که از آینده ایران وجود دارد نقش و جایگاه دین چگونه است و به چه جنبه‌هایی از آن باید توجه شود.
در ابتدای این نشست پس از ارائه تاریخچه مختصری از فعالیتهای سایت گفتمان ایران در زمینه گفتمان دین رضا علیجانی، روزنامه‌نگار و نویسنده، دیدگاه‌های خود را درباره دین در ایران آینده مطرح کرد و عنوان نمود دغدغه‌ی اصلی‌اش آینده‌ی اخلاق در ایران است. به گفته ایشان در حال حاضر شاهد یک رنسانس ایرانی هستیم که بستر و بنیان اصلی‌اش با نقد دین آغاز شده است. او ضمن اشاره به اینکه در حال حاضر شاهد یک سرخوردگی مذهبی هستیم، عامل اصلی این وضعیت را حکومت دانست که بسیاری از سیاست‌هایش در عرصه‌های مختلف منجر به نگاهی منفی به دین شده است؛ با این حال جامعه‌ی ایران جامعه‌ای متکثر است که از اقشار به شدت دینی تا به شدت ضد دینی در آن وجود دارد. او در ادامه بیان داشت دین به برخی از نیازهای انسانی پاسخ می‌دهد که همین مسئله موجب می‌شود که همچنان کارکردش را داشته باشد اگر چه که نقش اجتماعی‌اش دائما در حال تغییر است. البته این بدان معنا نیست که دین تنها منبع اخلاق و زیست اخلاقی است اما نقش بسیار مهمی دارد. اما وضعیت دین در ایران به تحولات سیاسی و اجتماعی گره خورده است و هر چقدر در این تحولات خشونت بیشتری وجود داشته باشد سرنوشت دین در خطر بیشتری قرار دارد. او اشاره کرد که باید بر کارکرد و نقش‌های سازنده دین تمرکز کرد و آنها را تقویت نمود. دین قادر است خیر فردی را به خیر جمعی پیوند زند و قابلیت‌هایی مانند فداکاری و گذشت برای دیگری را تقویت کند و این همان چیزی است که جامعه‌ی ما به آن نیاز دارد. او مهمترین نقش آفرینی مثبت دین را حفظ همبستگی و بازسازی و حفظ اخلاق ذکر کرد و راه نجات در همه‌ی حوزه‌ها را گفتگو و همراهی میانه روها با یکدیگر دانست.
در ادامه یکی از شرکت‌کنندگان به نحوه‌ی مشارکت دین در جامعه‌ی مدرن اشاره نمود و فهم جدیدی از حقیقت دین و بازنگری اصول حاکم بر آن را برای تعامل سازنده دین با جامعه مدرن ضروری دانست. از جمله آنکه دینداران و جوامع دینی باید با زبانی قابل فهم برای عموم صحبت کنند و مکانیزم‌های عدالت و تصمیم‌گیری‌های جمعی را از جانبداری‌های فرقه‌ای دور نگه دارند. دین در معنای حقیقی خود نمی‌تواند اختلاف افکنی کند، عده‌ای را کافر بداند، سبک زندگی خاصی را تحمیل کند و یا به حقوق افراد به خصوص زنان و کودکان تعرض کند؛ اینها اصولی هستند که دین حقیقی باید نسبت به آنها متعهد بماند. او گفتگوی گسترده میان دینداران و افرادی که باور دینی ندارند را روشی موثر برای فهم حقیقت دین دانست که به موجب آن می‌توان سازوکاری را تعریف نمود که هر برداشتی به نام دین عرضه نگردد و به روابط و ساختارها صدمه نزند. او در ادامه به وحدت در عین تنوع اشاره کرد و به نقش دین در حفظ تکثر اجتماعی به عنوان میراث جمعی نوع بشر اشاره و تاکید نمود چنین وحدتی یگانگی‌اش ناشی از هماهنگی است نه یکدستی و تنوعش موجب غنای کل می‌گردد نه پریشانی و سردرگمی.
شرکت کننده‌ی دیگری ضمن ارائه مشاهداتش عنوان نمود که مسئله نگران کننده در آینده‌ی ایران از دیدگاه او این است که در حال حاضر طیف وسیعی از مردم دین ستیز شده‌اند و چقدر احتمال دارد که در آینده دینداران در خطر باشند و چگونه باید این خشم کنترل شود؟ رضا علیجانی وجود چنین مشکلاتی را به دردهای زایمان رنسانس ایرانی تشبیه نمود که اگر چه در کوتاه مدت نگران کننده است اما در میان مدت به نفع بازسازی دین و اخلاق می‌باشد. اگر جامعه در دوران گذار و تحولش خشونت را تجربه کند، این مسئله برای آینده نگران کننده است و باید میانه‌روها و افرادی که مایل به تعامل و گفتگو هستند زیرساخت‌هایی فرهنگی برای فردا را آماده کنند. حتی اگر امروز با موج ضد مذهبی شدیدی مواجه باشیم اما این گفتگوها و زیرساخت‌ها مانند کشتی نوح در آینده‌ی نزدیک به کمک خواهند آمد.
یکی دیگر از شرکت کنندگان دغدغه‌ی خود را در ارتباط با چگونگی غلبه بر افراطها و تفریطها مطرح نمود و ابراز نگرانی کرد که چرا دو دیدگاه محدود درباره‌ی دین در حال حاضر وجود دارد. یا افراد بر این باورند که دین باید به حوزه‌ی خصوصی رانده شود و یا حضور جزم اندیشانه و تمامیت خواهانه و… دین در اجتماع را همانند وضعیت فعلی که ایران با آن مواجه است، می‌بینند. در ادامه او این پرسش را طرح نمود که آیا نمی‌توان جایگاه مناسبی برای دین در حوزه عمومی قائل شد و از ظرفیت آن برای مشارکت و سازندگی در عرصه‌های اجتماعی بهره برد؟
از موضوعات دیگری که در این گفتگو مطرح شد، دو جنبه‌ی «الهیاتی دین» و «مناسک و آئین‌های دین» بود. از الهیات هر دین در طول تاریخ تفسیرهای مختلفی (مانند الهیات سنتی، الهیات فمنیستی یا الهیات رهایی بخش و غیره ) شده که آن خوانش در مقاطع تاریخی خاصی به صورت مثبت یا منفی در تحولات اجتماعی نقش آفرینی کرده است. باید توجه نمود که در حال حاضر مخالفتها با دین چه ضدیت با جنبه‌ی الهیاتی دین بیشتر دیده می‌شود، اما اقشار از مردم هنوز به مناسک و آئین‌ها تعلق خاطر و دلبستگی دارند. بدین ترتیب چنانچه قائل به این باشیم که ظرفیتهایی در دین وجود دارد که می توان آن را در جهت خیر عمومی بکار گرفت، باید بتوانیم به هر دو جنبه بپردازیم و تعادل را پیدا کنیم.
باید توجه نمود که «سبکهای جدید و متنوع دینداری» در میان ایرانیان ظهور و بروز نموده است. گروهی از افراد مانند سنت عارفان در تاریخ ایران به جنبه های عرفانی دین گرایش پیدا کرده اند و اصلا آیین گزار نیستند، گروه دیگری به دور از الگوهای رسمی دینداری، به گونه جدیدی از دینداری که فردگرایانه است و فرد به تشخیص خود و به صورت گزینشی باورها و آیینهای خود را گزینش می کند، روی آورده اند.
همچنین در رابطه با تعبیر «دین‌گریز شدن اکثریت جامعه و خصوصا نسل جوان»، این موضوع مطرح شد که در دورانی به سر می بریم که منابع شناخت، آگاهی و اخلاق خصوصا برای نسل جوان دیگر منحصر در دین نیست و افراد از منابع مختلفی در کنار دین استفاده می کنند. این رویکرد را نباید لزوما به معنی دین‌گریزی تعبیر کرد.
از جمله مشاهدات اکثر شرکت کنندگان که به آن اشاره داشتند، تشدید دین‌ستیزی در فضای مجازی به خصوص در بین نسل جوان بود و تاکید گردید که اهمیت کار فکری و ایجاد گفتمانی میان گروه‌های مختلف طیف دینداران و دین‌ناباوران ضروری است. همچنین آنچه که از نظر شرکت‌کنندگان می‌توانست باعث تقویت این گفتمان شود ایجاد پیوندی میان دغدغه‌های نسل جدید و تعریف تازه‌ای از دین بود.
یکی دیگر از شرکت‌کنندگان مطرح کرد که به دلیل تجربیات تلخ گذشته افرادی از دین رنجیده اند و نسبت به آینده‌ی دین تردید و ترس دارند. به همین دلیل از همین امروز باید به فهم جدیدی از دین فکر کرد که متضمن عدم ایجاد مشکلاتی به نام دین و دینداری٬ رادیکال شدن و خشونت‌ورزی دین در آینده‌ی ایران باشد.
سوالی در مورد چرایی اصرار حضور دین در اجتماع با وجود منابع دیگر تولید دانش و اخلاق به غیر از دین مطرح شد که در جواب به آن به نکاتی نظیر تکثر جامعه و اهمیت درک این تکثر به عنوان یک اصل طلایی جامعه ایران اشاره شد. جامعه ی ایران از افراد مذهبی و غیر مذهبی تشکیل شده است و با حذف یک بخش از این طیف نمی توان به درک و تصویر صحیحی از این جامعه رسید. همچنین به صورت تاریخی دیده شده است که دین کارکردهایی دارد که قابل جایگزینی نیست.
سوالات دیگری نیز در این گفتگو مطرح شد که فرصت کافی برای پرداختن به آنها نبود: کارکردهای دین چیست که حضور آنها درعرصه‌ی اجتماعی مهم است؟ آیا بهتر نیست که روال کنونی ادامه پیدا کند و دین به عرصه‌ی خصوصی رانده شود و از ریسک‌های احتمالی حضور آن در عرصه‌ی عمومی جلوگیری شود؟ آیا دین را باید صرفاً ابزاری تعریف کرد که به واسطه‌ی آن به ارزش‌های دنیای مدرن دست می‌یابیم؟ آیا دین نمی‌تواند در تعامل پویاتری با علم و دنیای مدرن خود منبع ارزشمندی برای دستیابی به ارزش‌ها و اهدافی باشد که متناسب با دوران بلوغ بشر است؟
«کافه گفتمان» برگزاری این جلسات را ادامه خواهد داد وسایت گفتمان ایران امیدوار است که فضای مناسبی برای بررسی چنین سوالات مهمی فراهم شود تا با مشورت و همفکری ابعاد مختلف آنها بررسی شود. سوال محوری جلسه‌ی دوم «کافه گفتمان» آن خواهد بود که «دین چگونه می‌تواند مشارکت سازنده‌ای در عصر حاضر داشته باشد؟»